ب - معناى اصطلاحى فقه

در اصطلاح، فقه به معانى ذيل آمده است:
1 - علم و آگاهى دقيق نسبت به علوم دين: كلمه فقه از نظر لغت معناى عامى دارد كه متعلق آن هر نوع علمى مى‏تواند باشد، ولى در فرهنگ آيات و روايات تدريجاً معناى خاص و ويژه‏اى را پيدا كرده‏است؛ مثلاً در سوره توبه كلمه تفقه در دين آمده‏است‏ و يا در روايتى از امام باقر (ع) آمده‏است:
الكمال كل الكمال التفقه فى الدين ...
اين موارد و موارد ديگر هنوز استعمال كلمه فقه در همان معناى لغوى است چون قيد فى الدين را به همراه دارد، ولى در بعضى از استعمال‏ها ديگر اين قيد همراه كلمه فقه و يا مشتقات آن نيست و گويا به خاطر شدت ارتباط بين اين دوكلمه، از كلمه تفقه، تفقه در دين متبادر مى‏شود؛ مانند روايت امام صادق(ع) كه فرمودند:
لوددت أن اصحابى ضربت رئوسهم بالسياط حتى يتفقّهوا
و روايت نبوى كه در آن مى‏خوانيم:
الفقهاء امناء الرسل ما لم يدخلوا فى الدنيا..
2 - فقه به معناى علم و آگاهى نسبت به احكام دينى: با گذشت مدت زمانى نه چندان طولانى فقه در موارد زيادى به بخشى از علوم دينى، يعنى بخش احكام عملى و دستورهاى رفتارى دين، اطلاق شد. شايد كثرت نياز مردم به مسائل رفتارى و دستورهاى دينى موجب انصراف معناى فقه از معانى سابق شده‏است. گرچه به درستى معلوم نيست به كار بردن فقه در اين معنا از چه زمان شروع شده ولى گفته شده‏است:
قديمى‏ترين مورد استعمال فقه در اين معنا كه به نظر رسيده، خطبه خليفه دوم در اردوگاه حبابيه است كه مردم را در امور دينى به اهل فن رجوع داده‏است و در مورد معاذ بن‏جبل گفته: «هر كس از فقه سؤالى دارد سراغ معاذ برود» و نظر به اين‏كه معاذ بن‏جبل عالم به حلال و حرام و از اصحاب فتوا بوده‏است پس منظور از فقه همين رشته است و چون مردم از سخن وى همين معنا را فهميده‏اند لابد پيش از آن رواج داشته‏است، پس خطبه نمى‏تواند آغاز اين اصطلاح باش
چنين به نظر مى‏رسد كه همان زمان نيز تنها به يك فرد مسئله‏دان اطلاق فقيه نمى‏شده‏است، بلكه به افرادى فقيه مى‏گفتند كه خود نيز داراى نظر و استنباط بوده‏اند. به هر حال در بعضى از روايات كلمه فقه به همين معناى علم به احكام شرعى به كار رفته‏است، چنان كه حضرت على (ع) فرمود:
هر كس بدون علم فقه و اطلاع از احكام شرعى تجارت كند حتماً در ربا واقع خواهد شد
بنابراين، اطلاق فقه به احكام عملى دين در لسان روايات امرى است كه كم و بيش ديده مى‏شود و همين اطلاق هنوز هم ادامه دارد.
3 - فقه به معناى علم فقه: در اين‏كه آيا در زمان حيات رسول خدا(ص) و دسترسى به نصّ، اجتهادى هم از طرف صحابه صورت مى‏گرفته‏است يا نه، اختلاف است، ولى بعد از فوت رسول خدا(ص) عامه به دليل فقدان نص و عدم اعتقاد به امامت و زعامت ائمه(ع) به عنوان جانشينان پيامبر، و از طرفى نياز به جواب‏گويى به مسائل مستحدثه فراوان، شروع به اجتهاد به معناى مصطلح در نزد خود كردند. در اين ميان خاصه نيز گرچه دسترسى به ائمه (ع) داشتند، ولى به دلايل مختلف كه از جمله آن آمادگى براى غيبت كبرا بود به تشويق و ترغيب خودِ ائمه(ع) شروع به اجتهاد كردند كه خود حديث مفصل دارد
در ميان خاصه اجتهاد عبارت بود از كشف حكم شرعى با توجه به منابعى كه حجيت آن قطعى باشد، مثل قرآن، سنت و عقل، و استنباط احكام در واقع كشف حكم شرعى بود نه تشريع آن. در حالى كه عامه منظورشان از اجتهاد تشريع حكم بود، و اين همان معنايى از اجتهاد است كه سبب شد بعض از علماى خاصه به مخالفت با آن بپردازند.
به مرور زمان در ميان اهل سنت و اماميه ضرورت ايجاب مى‏كرد كه عمليات استنباط در محدوده‏اى با ابعاد و حدود مشخص انجام شود، لذا فقها به صورت مستقل و يا ضمنى به تحديد و تعريف موضوع علم فقه، منابع و مبانى و روش‏هاى اجتهاد و استنباط شروع كردند و علم فقه تعريف خاص و مشهور خود را يافت كه عبارت است از: «علم به احكام شرعى از ادله تفصيلى». در اين معنا از فقه، ديگر صرف احكام فقهى يا اطلاع و علم نسبت به آن‏ها مراد نيست، بلكه فقه علمى است كه مانند ديگر علوم ابزار و اهداف و موضوعات خاص خود را دارد.
در زمان حاضر فقه اكثراً در دو معنا استعمال مى‏شود: يكى به معناى مجموعه احكام عملى دين و ديگرى به معناى علم فقه.
در اين تحقيق منظور از فقه، دو معناى اخير است و منظور از رابطه فقه و حقوق بررسى آن به صورت دو علم مى‏باشد، ولى در مواردى قوانين و احكام به دست آمده از علم فقه و علم حقوق را نيز با هم مقايسه نموده و يا به آن‏ها استناد مى‏كنيم. نكته ديگر آن‏كه منظور از فقه نيز، فقه اسلامى به معناى عام آن مى‏باشد كه شامل همه مذاهب اسلامى است، البته سعى مى‏شود كه در هنگام بحث، موارد تفكيك فقه خاصه و عامه را متذكر شويم

گفتار دوم: تعريف شريعت

از كلمات و اصطلاحاتى كه در متون حقوقى و فقهى از آن زياد ياد مى‏شود كلمه شريعت ومشتقات آن چون تشريع و شارع است. استعمال فراوان اين كلمه خصوصاً درميان حقوق‏دانان عرب زبان، موجب پيدايش اين سؤال شده‏است كه آيا فقه اسلامى معنايى مرادف با شريعت دارد يا نه؟ صاحب كتاب «معجم مقاييس اللغه» كه از قديمى‏ترين كتب لغت مى‏باشد شريعت را به‏معناى «مكانى كه از آن‏جا آب مى‏نوشند» ترجمه كرده‏است و مى‏گويد از اين معنا «شريعت در دين مشتق شده‏است».
در مجمع البحرين مى‏خوانيم:
«(شرعةً و منهاجاً) الشرعة بالكسر الدين»
و اضافه مى‏كند:
شرع و شريعت مثل شرعه هستند و شريعت عبارت است از جايى كه براى آشاميدن مردم قرار داده شده و به اين جهت به دين شريعت مى‏گويند چون دين هم مثل موضع آشاميدن آب‏1 روشن و واضح است
بعضى ديگر گفته‏اند:
شريعت در لغت به راه راست اطلاق مى‏شود و از اين باب است قول خداوند: (ثم‏جعلناك على شريعة من الامر فاتبعها...) و به دين شريعت مى‏گويند به خاطر استقامت و عدم انحرافش از راه راست چنان كه از طرفى شبيه موضع آشاميدن آب هم است؛ زيرا دين عقول را زنده مى‏كند و آب اجساد و بدن‏ها را.
در توضيح معناى اصطلاحى شريعت بعضى گفته‏اند:
شريعت عبارت است از آن‏چه خداوند براى مردم تشريع مى‏كند، خواه مربوط به عقايد باشد يا اخلاق يا افعال مكلفين از عبادات و معاملات‏.
بنابراين معنا، شريعت مفهومى عام دارد كه همه ابعاد دين را در بر مى‏گيرد. علامه طباطبائى مى‏گويد:
شريعت يك طريق و راه آماده شده‏اى است براى همه امت‏ها، لذا شريعت ممكن است نسخ شود ولى دين نه ... پس به هر حال شريعت اخص از دين است... خداوند مردم را اجبار نكرده مگر براى تسليم در مقابل دين واحد و آن اسلام به معناى تسليم است، جز آن‏كه وى براى رسيدن به آن راه‏هاى مختلف قرار داده‏است. بنابراين به دليل تفاوت استعدادها، طرق متفاوتى كه همان شرايع نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد -صلى‏اللَّه عليه و آله و عليهم- مى‏باشد قرار داده‏است)
شريعت در لسان حقوق‏دانان معاصر فقط به بخش احكام عملى دين اطلاق مى‏شود، چنان كه محقق حلى نيز نام كتاب فقهى خود را «شرايع الاسلام» گذاشته‏است و مشتقات آن مثل تشريع، مشروع و شارع در محاورات فقهى كاربرد فراوان دارد. شايد بتوان گفت: اطلاق كلمه شريعت بر احكام عملى، به دليل نياز عملى و خارجى است كه مردم معمولاً به اين بخش از احكام و دستورهاى دينى دارند، چنان كه اين مطلب در معناى فقه هم گذشت.
البته در اين‏كه آيا مى‏توان از اين كلمه براى قوانين ساخته دست بشر استفاده كرد يا نه، اختلاف‏است. بسيارى از حقوق‏دانان در نام‏گذارى قوانين وضعى، كلمه «تشريع وضعى» ودرقوانين‏الهى «تشريع سماوى» به‏كارمى‏برند، ولى عده‏اى‏ديگر مى‏گويند:
تشريع فقط بايد براى قوانين الهى به كار برده شود و اطلاقش بر غير آن درست نيست

نظرات شما عزیزان:

شيوا

ساعت20:22---25 دی 1390

بنظرم رشته جالبيه نه؟///////////

علی دلجوان

ساعت15:05---30 بهمن 1389

[وب سایت] - [ایمیل]

سلام و خسته نباشید
دلجوان هستم هم دانشگاهی شما .
پیغامتون رو تازه دریافت کردم چون خیلی وقت بود به وبلاگم سر نزده بودم .
با کمال میل و افتخار شمارو لینک کردم و امیدوارم وبلاگهامون برای داشنجویان و دوستانمون ماثر واقع بشه

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: